Rond 1300 kwamen de eerste ontginners uit Zuiderwoude naar de Warderbroeck om in 1313 te worden gevolgd door 12 gezinnen. Uitgaande van het door historici voor de Middeleeuwen aangehouden aantal van 4 leden per gezin bestond die groep uit zo’n 50 personen. In 1323 kwamen nog eens 25 gezinnen naar Katwoude en Katham, zodat het aantal bewoners aan weerszijden van de Ye toen uit ongeveer 150 personen bestond.

In het schotboek van Edam uit het jaar 1462 duikt voor het eerst de naam Volendam op, beschreven als een buitenwijkje bij de monding van de IJe. In dat jaar worden vijf personen vermeld die op het grondgebied van Edam woonden en als zodanig belastingplichtig waren. De overige tegen de 200 bewoners van het kustgebied rond de Ye woonden op grafelijke grond.

In 1610 waren er naar schatting 300 bewoners en mede door de komst van de eerste instromers uit het achterland, de IJ-oevers, de Zaankant en de droogmakerijen bestond de bevolking in 1660 uit tegen de 400 personen. De daarna tot kort na 1700 durende wateroverlast was er mede debet aan dat het aantal bewoners samen met die van ’t Soort in 1738 nog maar op 439 lag. In 1745 bestond de bevolking mede door de komst van een aantal Schokkers uit 572 personen, die 69 meest dubbele huizen bewoonden.

Pas na 1750 kunnen we aan de hand van de gegevens, verstrekt door de gemeente, vaststellen hoe de bevolking van Volendam zich in aantal heeft ontwikkeld. De getallen van vóór 1750 zijn op basis van andere bronnen geschat, waarbij de aanname is dat het aantal inwoners van ongeveer 175 ontginners, boeren en vissers rond het jaar 1400 gedurende drie eeuwen geleidelijk toenam tot circa 400 personen in 1700.

Onderstaande tabel laat zien dat die toename (factor 2,3) vergelijkbaar is met die van de Nederlandse bevolking in die drie eeuwen.

In de 18e eeuw groeide de bevolking van Volendam voornamelijk door immigratie veel harder dan die van totaal Nederland. Van 400 in 1700 naar 800 in 1800, een toename van 100 procent, terwijl de bevolking van Nederland groeide met 10 procent.

In de 19e eeuw nam het aantal inwoners van Volendam nog harder toe, vooral in de tweede helft, resulterend in een bevolking van 2.650 zielen in 1900, meer dan drie keer zoveel als in 1800. De bevolking van Nederland nam in de 19e eeuw ook fors toe, van 2,1 naar 5,1 miljoen, maar opnieuw minder sterk dan die van Volendam (factor 2,4 NLD versus 3,4 Volendam).

In de 20e eeuw nam de bevolking van Volendam met 17.350 inwoners explosief toe tot 20.000 inwoners, zeven en een half keer meer dan in 1900, naar verhouding ruim twee keer zo hard als de bevolking van Nederland.

Ook in deze eeuw neemt de bevolking van Volendam nog gestaag toe, beduidend minder hard maar nog wel iets sneller dan de bevolking van totaal Nederland.

Immigratie tot 1860

In de periode tot 1860 hebben zich minstens 1.236 instromers in Volendam gevestigd. Dat waren zowel katholieken als protestanten en instromers van andere gezindten. Deze waren afkomstig uit 100 plaatsen waaronder 20 in het naburige achterland en 18 havenplaatsen langs de Zuiderzee. Dan was er de instroom vanuit 17 verderaf gelegen plaatsen in Noord-Holland zoals 55 personen uit West-Friesland en verder uit andere over heel Nederland verspreide gemeentes tot aan het Zeeuwse Veere toe. Ook een nazaat van de Fransman Velle vestigde zich in Volendam en verder kwamen er vóór 1860 mensen uit zes verschillende plaatsen in Duitsland.

Onder de 1.236 instromers van voor 1860 bevonden zich 654 vrouwen en 591 mannen. Uit de naaste omgeving kwamen in totaal 461 personen, waarvan 275 uit Edam, 115 uit Katwoude, Katham en ’t Soort, 57 uit Monnickendam, 9 uit Broek in Waterland en 5 uit Marken.

Nadat in Volendam eerst vooral de binnenvisserij was beoefend breidde die zich in de 16e eeuw al uit naar de Zuiderzee. Net als Zaankanters visten Volendammers al in de 17e eeuw in het IJ en de aanliggende meren.

Door de drooglegging van grote binnenmeren zoals de Beemster (1612), de Wijde Wormer (1616), de Purmer (1622) en de Schermer (1635) maar ook kleinere, zoals de Vollendammer Meer (1632) raakte het drukker beviste Amsterdamse IJmeer tegen 1650 vrijwel leeggevist. Het visgebied op de Zuiderzee breidde zich daarop nog verder uit en reikte tot rond de Waddeneilanden. Behalve uit het nabije Katwoude, Edam, Monnickendam, Kwadijk en Marken vestigden zich inwoners van rond het IJmeer zoals 22 uit Nieuwendam, 1 uit Schellingwoude en 7 uit Oostzaan in Volendam. Mede in verband met de droogmakerijen kwamen er ook mensen uit het verdere achterland. Uit de Purmer kwamen 6, uit Purmerend 17 en uit de Beemster 10 personen naar Volendam.

Verder tellen we tussen 1650 en 1860 dertig personen uit Drechterland en vijfentwintig verderop uit het meer landinwaarts gelegen deel van De Streek. Onder die 55 personen waren 24 vrouwen. Tot het oude Drechterland behoorden onder meer Hoorn, Broekerhaven en Enkhuizen. Van oudsher kwamen de Volendamse zuiderzeevissers in de havens van Hoorn en Enkhuizen en in die van Broekerhaven waar zij bij schrale visvangst ook kool en andere veldvruchten opkochten om elders te verhandelen. Het is niet ondenkbaar dat de drukbezochte jaarmarkten en kermissen van Hoorn daarbij een rol als huwelijksmarkt hebben gespeeld.

Het grootste aantal instromers kwam echter van de overkant en met name uit Schokland. Dat waren er in totaal 587 (76 in 1859), 236 vrouwen en 351 mannen, die vooral vanaf de hevige landafslag in 1698 hun steeds verder afkalvende eiland verlieten om naar het na de Hervorming merendeels katholiek gebleven Volendam te verhuizen.

De meeste Schokkers waren afkomstig van de grootste en merendeels katholieke woonkern Emmeloord, maar er waren ook instromers van het overwegend hervormde Ens oftewel Middelbuurt. Behalve uit Schokland kwamen er nog twee personen uit elk van de nabij gelegen kustplaatsen Kampen en Kuinre en de verder landinwaarts gelegen plaatsen Grafhorst en Steenrijk en nog één uit Blankenhal. Dat brengt het totale aantal instromers vanaf de oostwal in de periode op 596.

Grotere natuurlijke aanwas vanaf 1860

Tot zeker 1860 heeft immigratie een belangrijke rol gespeeld bij de toename en de samenstelling van de bevolking van Volendam. Daarnaast was de natuurlijke aanwas door de moeilijke leefomstandigheden, hoge kindersterfte, ziekte en rampspoed beperkt.

Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw neemt de bevolking vooral door natuurlijke aanwas hard toe, naar verhouding het sterkst vanaf 1925 tot 1975. Meer welstand en welzijn, minder honger, ziekte en rampspoed, betere hygiëne en medische zorg, meer trouw en minder rouw, grote gezinnen, een hechte, zich voortvarend ontwikkelende gemeenschap, met meer werkgelegenheid en beroepsdifferentiatie, een goed vestigingsbeleid, ook voor beroepskrachten van buiten, en nagenoeg geen uitstroom.

Volendam behoort met Edam en de dorpen Beets, Hobrede, Kwadijk, Middelie, Oosthuizen, Schardam, Warder en een gedeelte van de polder De Purmer, tot het grondgebied van de gemeente Edam-Volendam.

Op 1 januari 2022 heeft de gemeente Edam-Volendam 36.462 inwoners, waarvan 22.563 in Volendam.

Het totaal aantal bedrijven in de gemeente is 7.562, waarvan 4.618 in Volendam.

Bronnen:

Volendam in Vogelvlucht - Dick Brinkkemper, 2010

Over Volendams gesproken – Jan en André Kes, 2019

Gemeentesite, CBS

Urbanisatie en de-urbanisatie in Nederland 1400-1850, Rijksuniversiteit Groningen, 2000

Bewerkt door Dick Bond.